İzmir Kültürpark alanı, kentin 1925 Rene Danger-Prost planlarında yangın alanlarının ortasında büyük bir park olarak tasarlanan, 1930’larda Dr. Behçet Uz’un Belediye Başkanlığı döneminde büyütülerek “Kültürpark” olarak projelendirilen, yaklaşık 42 hektar büyüklüğü ile halen aktif olarak kullanılan kentin en önemli yeşil alanıdır. Kent için, 91 yıldır süregelen kültürel ve rekreatif değerinin yanısıra kent tarihi ve kent planlama tarihi açısından olduğu kadar bölgenin, hatta ülkenin iktisadi tarihi açısından da çok önemli bir alandır. Bununla bağlantılı olarak, İzmir Enternasyonal Fuarı ile bütünleşmiş algısı yine bu alanı ayrıcalıklı bir konuma taşımakta, tarihsel, kültürel ve peyzaj değerleri korunarak yaşatılması ve gelişmelere bu bağlamda adaptasyon sağlanarak dönüşümü herhangi bir alandan daha fazla özen ve dikkat gerektirmektedir.  

KORUMA KARARLARI

Kültürpark, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Tarafından 1990’lı yıllarda 2. DERECE DOĞAL SİT ve TARİHİ SİT ALANI olarak tescil edilmiştir.

MEVCUT DURUM

Kültürpark alanı inşa edilmeye başlandığı dönemden yakın zamana kadar bir çok dönüşüm geçirmiştir. Bugün mevcut durumun en önemli belirleyicisi İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin düzenlediği ve 1990 yılında sonuçlanan “Uluslararası İzmir Fuarı Kültürpark Düzenleme ve Mimari Proje Yarışması” ile başlayan süreç olmuştur. Kent gündeminde ciddi tartışmalara neden olan yarışmaya en önemli eleştiri, fuar işlevi başka yere taşınacak olmasına rağmen fuar için gerekli olduğu savunulan büyük sergi hollerinin yarışma ile Kültürpark’ta kalıcı hale getirilmesi olmuştur.

Uzun tartışmalar sonucunda İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu yarışma alanını A-B-C bölgeleri olarak tanımlamış, A bölgesinde Kültürpark’ın kimliğini oluşturan özgün yapılar dışında bütün yapıların yıkılmasına, B bölgesinde de kalıcı olmayacak sergi hollerinin yapılmasına karar vermiştir. C bölgesi ise bugün Kültürpark dışındaki eski otogar alanıdır. Günümüzde “Basmane Çukuru” olarak anılan ve Büyükşehir Belediyesi’nin de hissedarı olduğu bu bölgede yeni bir projenin tasarlanmakta olduğu bilinmektedir.

1990-2000 yılları arasındaki süreçte, yarışma ile belirlenen projenin kararları büyük oranda uygulanmamış, değişmiştir. 2000’li yıllara gelindiğinde İzmir’in fuarcılık geleneğinin sürmesi için büyük sergi hollerine ihtiyaç duyulmuş, bu bağlamda Gaziemir’de yeni fuar alanı yapılıncaya kadar B bölgesinde geçici sergi hollerinin sökülebilir elemanlarla uygulanmasına karar verilmiş ve günümüze kadar varlığını sürdüren hangarlar inşa edilmiştir.

Bugüne kadar alandan kaldırılması gereken yapıların çoğu yıkılmış, yarışma projesinde yer almayan İzmir Sanat, Arkeoloji Müzesi ekleri, mevcut yapılara eklentiler ve yeraltı otoparkı inşa edilmiştir.

Özetlenen gelişmelerin ardından Gaziemir’de inşası tamamlanan yeni fuar alanı ile birlikte fuar işlevi bu bölgeye taşınmış, Kültürpark’ın bu süreçteki dönüşümü tekrar kent gündemine gelmiştir.

GENEL DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER

1- Kültürpark alanı, Kültürpark işlevleri dışındaki tüm kullanımlardan arınmalıdır. Sergileme bağlamında Kültürpark'ın canlanmasına olumlu etkisi olacak küçük el sanatları ve kültürel amaçlı doğrudan tüketiciye yönelik fuarlar dışında büyük ölçekteki fuarcılık veya kongre etkinlikleri bu alanda gerçekleştirilmemelidir.

2- Temel işlevlerle birlikte süreç içerisinde bu temel işlevlerin bir parçası haline gelen ve bütünlenen yardımcı işlevler olarak tanımlanabilecek spor - kültür/sanat - eğlence gibi işlevler oluşmuştur. Bu işlevler tarihsel-toplumsal bağlamlarıyla irdelenmeli ve alanın kültürel değerini taşıyan mevcut işlevler sürdürülmelidir. 

3- Kültürpark'ın hassas ekolojik yapısı ve özgün peyzajına ilişkin kaybolan değerler yeniden var edilmeli ve mevcut değerler mutlaka korunmalıdır. Hiç bir ağaç kesilmemeli, taşınmamalıdır.

4- Kültürpark’ın “modern mimarlık mirası” bağlamında kültürel miras teşkil eden yapıları (özellikle 1930’lu ve 40’lı yılların farklı mimarlık üsluplarını yansıtan Kültür Pavyonu, Vakıflar Pavyonu, Paraşüt Kulesi ve Ada Gazinosu) korunmalıdır.

5- Kültürpark'ta yeni işlevlere yer verilmemesi ve yoğunluk artırıcı kapalı hacim oluşturabilecek her türlü müdahaleden kaçınılması gerekmektedir. İzmir için önemsenen kongre merkezi ya da aynı nitelikteki çok amaçlı sergi-etkinlik binası önerisi gibi büyük ölçekli yapılaşma temelli bir önerinin Kültürpark yerine, kent bütününde ele alınması daha doğru bir yaklaşım olacaktır.

6- İhtisas fuarlarının Gaziemir'de oluşacak yeni fuar alanına taşınması ile birlikte, bu işleve yönelik mevcut yapıların; yeşil alan/açık alan olarak değerlendirilecek şekilde yıkılması gerekmektedir. 

7- Kültürpark’a kapalı otopark haricinde zorunlu durumların dışındaki resmi veya sivil araçların girişi ve belediyelere veya diğer kurumlara ait araçların bu alanı otopark olarak kullanması engellenmelidir. Hatta mümkünse yeraltı otoparkının araç giriş-çıkışları da yaya sirkülasyonunu kesmeyecek şekilde revize edilmelidir. Bu konuda Belediye Başkanı’nın yeraltı otoparkı yapılırken, yüzeyde tek bir otomobil görülmeyeceği sözü hatırlatılmalıdır.

8- Mevcut durumda Kültürpark’ta yiyecek-içecek ve eğlence mekanlarının hizmet kalitesi, yarattıkları yapısal ve estetik kirlilikler ciddi eleştiri konusudur. Bu konuda nitelik yükseltici tedbirler alınmalıdır.

9- Kültürpark’ın ticari bir alan mantığıyla, bir anonim şirket (İZFAŞ) tarafından “işletilmesi” yerine bu alan daha doğru bir yöntemle PARK olarak yönetilmeli, organize edilmelidir.  

İZMİR BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ TARAFINDAN SUNULAN PROJE HAKKINDA DEĞERLENDİRMELER

1- Öneri proje, İzmir Enternasyonal Fuarı ve Kültürpark olarak kimlik bulmuş olan alanın tarihsel ve mekânsal karakteri açısından aşırı müdahale içermektedir. Bunun yerine kültürel-doğal mekânın özgün tasarım kararını ön plana alan iyileştirici bir yaklaşım geliştirilmesi ve mevcut değerlerin sağlıklaştırılarak yaşatılması daha doğru olacaktır.

2- Yıkılan hangar binalarının yerine sergi binası adı altında, sergi, kongre merkezi ve toplantı işlevlerini yüklenen bir yapı değil rekreatif yeşil alanlar yapılmalıdır. Zamanında geçici olarak, sökülüp takılabilen malzemeden yapılan fuar binaları yerlerine bina yapılmamak üzere kaldırılmalıdır. Kongre veya diğer toplantılar için bir yapı ihtiyacı varsa yukarıda değinildiği gibi bu, Kültürpark’ın içinde değil kent bütününde yapılacak bir değerlendirmeyle en uygun alanda yapılmalıdır. Yapılacak değerlendirme sonucu C bölgesinde (Basmane Çukuru olarak bilinen bölge), belediyenin de hissedarı olduğu, büyük boyutlarda inşaat alanına sahip ve günümüzde tasarım süreci devam eden yapının belediyeye ait olacak kısmı bu anlamda değerlendirilebilir. Bunun yanısıra Yeni Kent Merkezi’nde de kongre merkezi için planda ayrılmış alanlar mevcuttur.

3- Alanın İzmir Enternasyonal Fuarı ve Kültürpark olarak yaşanmış tarihsel-kültürel geçmişine ilişkin yapıların, alanların, heykellerin ve izlerin iyileştirilmesi ve alanda vurgulanması gereklidir.

4- Projede, alanın özgün peyzajını başka bir peyzaja evirme yönünde tepe,  yol, sert zemin vb. kapsamda çok sayıda müdahale söz konusudur. Bunun yerine özgün peyzajın kendi karakteristiği doğrultusunda korunması ve sağlıklaştırılması gereklidir. Kültürpark’ın topoğrafik özellikleri değiştirilmemelidir. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 16.01.2014 tarih, 20 Nolu toplantısında alınan (271 No’lu İlke Kararı) “Tarihi Sitler, Koruma ve Kullanma Koşulları İlke Kararı”nın a maddesinde “…bitki örtüsünü, topografik yapıyı, siluet etkisini bozabilecek, tahribata yönelik hiçbir inşai ve fiziki uygulamada bulunulamayacağına,”  Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun 19.06.2007 tarih, 75 No’lu Toplantısında alınan (728 No’lu İlke Kararı) “Doğal (Tabii) Sitler, Koruma ve Kullanma Koşulları ile İlgili İlke Kararı”nın  2. Maddesinin a bendinde; “Kullanıma açılacak bölgelerde geçici dönem yapılanma koşullarının ilgili kurumların görüşleri alınarak Koruma Kurullarınca belirlenmesine, bu belirlemede varsa çevre düzeni planı veya nazım plan kararları ile arazinin topoğrafya, peyzaj, silüet vb karakteristiklerinin gözönünde tutulmasına, ancak hazırlanacak Koruma Amaçlı İmar Planı kriterlerini etkileyebilecek nitelik ve yoğunluktaki uygulamalara Koruma Amaçlı İmar Planı yaptırılmadan izin verilemeyeceğine,“ denmektedir. Öneri proje ilke kararlarına uymamaktadır.

5- Öneri proje kapsamında ağaç ve bitki peyzajı konusunda ayrıntılı bir rapor hazırlanmasına ve peyzajdaki değişimlerin daha net biçimde tanımlanmasına ihtiyaç vardır. (Özellikle parkı çevreleyen duvarların iç tarafındaki yeşil alanlarda 70 yıldır bir habitat oluşturan bitki ve canlı varlığı göz önüne alınmalıdır.) Benzer bir irdeleme “modern mimarlık mirası” kapsamındaki kültürel miras yapıları için de gerçekleştirilmelidir. 

6- Tasarım kararlarından kaynaklanan sebeplerle ağaç kesilmesi veya taşınması kabul edilemez. Tasarım, mevcut ağaçlara ve özgün peyzaja göre yapılmalıdır.

7- Yeşil alanlar ve peyzaj konusunda daha özenli olunmalı, müdahaleler incelikli ve sağlıklaştırıcı, ağaç sayısını artıran bir yaklaşımla geliştirilmelidir. Özellikle binaların çatılarında oluşturulması planlanan yeşil alanlar, iklimsel özellikler ve bakım zorlukları göz önüne alındığında inandırıcılıktan uzak görünmektedir. Bu gibi alanlar benzer örneklerde olduğu gibi bir süre sonra vazgeçilip tamamen sert zemine dönüştürülebilecekleri için yeşil alan olarak değerlendirilemez.

8- Mevcut durumda eski TRT ve TANSAŞ binalarının olduğu alan gibi, planlara göre yeşil alan olması gereken bir çok alan sert zemin olarak kullanılmaktadır. Bu projedeki çim alanların da aynı kaderi paylaşmayacağının garantisi yoktur. Dolayısıyla yeşil alan olarak tasarlanan alanların çim alan olarak değil sık ağaçlandırılmış alanlar olarak tasarlanması ve uygulanması gerekmektedir.

Sonuç olarak, kentin en önemli tarihi, doğal, rekreatif değerlerinden biri olan Kültürpark’ta yapılacak değişikliklerin azami özen gösterilerek tasarlanması gerekmektedir. Bu bağlamda Kültürpark’ta yeni hiçbir yapı yapılmamalı, mevcut fuar binaları yıkılmalı, alandaki sert zeminler asgariye indirilerek mevcut sert zeminler doğal malzemeye dönüştürülmeli, hiçbir ağaç kesilmemeli / taşınmamalı, tam aksine yeşil miktarı çoğaltılmalı, ağaçların amenajman planları hazırlanmalı, koruma ve bakımları yapılıp sayıları arttırılmalıdır. Kültürpark’ın temiz bakımlı ve güvenli olarak kente sunulması en doğru karar olacaktır.

Mimarlar Odası İzmir Şubesi olarak, yukarıda özetlemeye çalıştığımız görüş, öneri ve eleştirilerimiz doğrultusunda projenin tekrar ele alınmasını talep ettiğimizi yetkili kurumların ve kamuoyunun bilgisine sunarız.

MİMARLAR ODASI İZMİR ŞUBESİ

YÖNETİM KURULU BAŞKANI

H. İbrahim Alpaslan