KÜLTÜRPARK

Kültürpark açıldığı 1936 yılından beri ulusal ve hatta uluslararası düzeyde pek çok kişiyi etkisi altına almış bir alandır. Sayın Emel Kayın’ın söylemi ile “kentin ve ülkenin toplumsal, ekonomik, ideolojik, mekânsal tarihine mal olmuş bir hafıza mekânıdır”. Yangın yerinden yaratılmış bir vahadır.

Kültürpark’ın geçmişini en doğru şekilde okumak, geleceğe ilişkin kararların doğru verilmesini sağlayacaktır. Bu nedenle geçmişine dair detaylara önem vermek gerekmektedir.

1940 yılında Kültürpark fuar dönemi dışında da yoğunluk yaşamıştır. Örneğin Haziran ayı içerisinde hafta sonları alana 20.000 kişi girmiştir. (Yeni Asır Gazetesi, 20.06.1940)1

1940 fuarının sadece ikinci gecesinde alana 20.470 kişinin giriş yapmıştır. (Yeni Asır Gazetesi, 23.08.1940). 11 günlük ziyaretçi sayısı da 400.000 olarak açıklanmıştır (Yeni Asır Gazetesi, 02.09.1940).1

1969 yılında ABD Pavyonu’nda aya yolculuğun anlatıldığı Apollo 11 sergisi vardır ve aynı zamanda seri üretilen ilk Türk otomobili olan Anadol’un tanıtımı da başka bir pavyonda yapılmıştır. (Yeni Asır Gazetesi, 20.08.1969).1

1978 yılında fuar açılışına 9 bakan katılmıştır. Bu katılım Bülent Ecevit başkanlığındaki hükümetin uluslararası fuara gösterdiği önemin işaretidir.

1950 ile 1980 yılları arasında İzmir Fuarı gelişmiş ama Kültürpark gerilemiştir. Bunun nedeni olarak “bir halk üniversitesi” rolü ile hazırlanan Kültürpark’ın ticaret ve paranın ülkedeki önemli merkezlerinden biri olan İzmir Fuarı’na yenik düşmesi” olarak açıklanabilir. Bu dönem boyunca asıl önemli olan fuarın gelişmesidir, Kültürpark içerisindeki sergi alanları park kimliğinden daha önemli olarak düşünülmüş olabilir.

1936 ve 1939 yılı Kültürpark Planları 1969 yılı Kültürpark Planı karşılaştırıldığında ortaya yapılaşmış alan anlamında büyük fark çıkmaktadır. Kuruluştan 1969 yılına kadar geçen süre içerisinde fuar etkinliği gelişmiş ancak park etkisi gerilemiştir. Ne yazık ki Kültürpark alanında aşırı yapılaşma kendisini göstermiştir.

1982 yılında fuar açılışı öncesi Behçet Uz ile yapılmış olan Kültürpark ve fuar hakkındaki röportajda Uz “Kültürpark’taki yapılaşmanın büyük bir yanlış olduğunu ve yapım sürecinden o günlere ulaşılmış bu özel mekanın korunmasındaki en önemli noktanın halkın sahip çıkmasına bağlı olduğunu” dile getirmiştir.

1983 yılı fuarı sonrası Behçet Uz’a göre, fuarın magazin yanının öne çıkması ile Kültürpark sadece bir “gösteriş kapısı” rolüne bürünmüştür. Bu konudaki rahatsızlığını dile getiren Uz, fuarın Kültürpark’tan ayırılarak farklı bir konumda hizmet vermesini, bunun yanında Kültürpark’ın yapımında hedeflenen “halk okulu” rolüne geri dönmesini önermiştir.1

İzmir Fuarı Müdürü Mehmet Soyer 1989 yılı fuarı sonunda yaptığı açıklamada Kültürpark’ın gelişmesi yönünde hareket edileceğini ve fuarın Kültürpark’tan ayrılacağını dile getirmişti.1

İzmir Büyükşehir Belediyesi Mehmet Soyer’in bu hayalini Gaziemir’de 337.000 m2alan üstüne kurulu Fuar İzmir kompleksinin 25 Mart 2015 tarihinde açılması ile doğru bir uygulama yaparak yerine getirmiştir.

Bu sayede fuar baskısından kurtulan Kültürpark’ın park kimliği ile yoluna devam etmesinin önü açılmıştır.

İnşa edilmeye başlandığı dönemden yakın zamana kadar pek çok dönüşüm geçirmiş olan parkın geleceği bugünlerde halen tartışılmaktadır.

İzmir 1 No’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 19.04.1990 tarih ve 1851 sayılı kararı ile yarışma alanını A-B-C bölgeleri olarak tanımlamış, A bölgesinde Kültürpark’ın kimliğini oluşturan özgün yapılar dışında bütün yapıların yıkılması öngörmüştür.

Fuar yönetimi sürekli gelen eleştiriler nedeni ile 1992 yılında Kültürpark alanının betondan kurtarılması yönünde girişimlere başlamıştır. Bu uygulamalar Kültürpark için önemli olan Manolya Çay Bahçesi, Kervansaray, Ekici Över ve Şarapevi’nin yıkılışı ile başlamıştır. Bu müdahaleler sonucu içerisine 6.000 ağacın barındığı yeşil Kültürpark, toplamda 60.000 m² betondan temizlenmiştir. Ayrıca yüzme havuzunun su sporları konusunda hizmet verecek bir yapıya dönüştürülmesi düşünülmüştür (Yeni Asır Gazetesi, 22.09.1992).1

GÜNÜMÜZDE KÜLTÜRPARK

31.03.2019 tarihinde yapılan yerel seçimler sonrasında İzmir Büyükşehir Belediye Başkanlığı plan çalışmaları yeniden ivme kazanmıştır. Bu çalışmalar doğrultusunda İzmir Büyükşehir Belediyesi teknik ekibi ile TMMOB İzmir İl Koordinasyon Kurulu’nu temsilen Şehir Plancıları Odası, Peyzaj Mimarları Odası ve Mimarlar Odası İzmir şubelerinden görevli arkadaşlarımızın katılımı ile bugüne kadar 12 adet toplantı gerçekleştirilmiştir.

İzmir Büyükşehir Belediyesi teknik ekibi uyarılarımız doğrultusunda; Kültürpark’ın kent ekosistemine katkıları, Kültürpark’ın Kullanım-Kullanıcı Profili, Kültürpark’ın Taşıma Kapasitesinin Değerlendirilmesi, Afet Acil Toplanma Mekanı Olarak Kültürpark, Kültürpark Yapı Envanteri, Kültürpark Florasının güncellenmesi çalışması, Kültürpark Faunası, Kültürpark'ın Kent Ekosistemine Katkıları, Kültürpark Heykelleri ve korunacak yapıların tespiti ve heykel, yapay göl, havuz vb. kentsel sanat ve tasarım unsurlarının envantere işlenerek korunacak nitelikte olanların saptanması yönünde bilimsel çalışmaları yaptırmıştır.

Büyükşehir Belediyesi ile yapılan çalışmaların en büyük kazanımı bu raporların oluşturulmasıdır.

Planın analiz çalışmaları çerçevesinde hazırlanan bu bilimsel raporlara ve daha önceden yapılan Kültürpark’ın bitki envanteri raporuna istinaden kurulumuz 20.10.2020 tarihinde bir çalışma gerçekleştirerek, ekte de sunulan taleplerimizi 39 maddeyi içerecek şekilde, Kültürpark’ın Koruma Amaçlı İmar Planı çalışmalarının nihai haline kavuşması öncesi İzmir Büyükşehir Belediyesi teknik ekibine sunmuştur.

Bu taleplerimizin sonrasında 15.12.2020 tarihinde gerçekleştirilen son toplantıda, İzmir Büyükşehir Belediyesi teknik ekibi kurulumuzun taleplerine karşı gerçekleştirdikleri çalışmaları tarafımıza bir sunumla açıklamıştır.

Büyükşehir Belediyesinin belirlediği vizyon: ”Behçet Uz'un hayal ettiği “Halk Üniversitesi” kimliğini günümüzün bilgi toplumu koşullarında kurgulayarak Parkı yaşam boyu eğitim ve kültürün aktif bir öğrenme ortamı olarak tanımlamak, aynı zamanda mevcut flora ve faunasını koruyarak iyileştirmek”tir.

Üst ölçekli plan kararları doğrultusunda alan “Fuar, Panayır ve Festival Alanı” olarak tanımlanmıştır.

Daha önceki plan notlarında da yer aldığı gibi; alanda “Kültür-sanat-spor-eğlence-sosyal tesisler, yeşil alan, Enternasyonal Fuar sergileme alanlarının” yer almasına yönelik plan notu hükümleri öneri plana da aktarılmış olup, «Yeşil alan kullanımının yanı sıra kültür, sanat, spor, dinlence, eğlence, sosyal tesis, Enternasyonal Fuar sergileme alanı fonksiyonları yer alacaktır.» şeklinde plan notu eklenmiştir.

Park’ın ekolojik açıdan plan üzerinde önemli kazanımlar elde edildiği toplantılarda Mimarlar Odamızın da içinde bulunduğu kurulumuz, alanda yer alan hangarların kaldırılmasını talep etmiştir.

15.12.2020 tarihli toplantıda İBB Meclisine sunulacak koruma amaçlı uygulama imar planı önerisinde, yine kurulumuzun talebi ile A ve B bölge ayrımının kaldırıldığı ve alanın bütün olarak değerlendirileceği görülmüştür.

Park’ta Tescilli ve Korunacak Yapılar emsal dışı bırakılmış ve alanın tamamı için E=0,05 belirlenmiştir.

Büyükşehir Belediyesinin ilettiği çalışmada

• İhtisas fuarı başka bir alana taşınmışsa da koruma amaçlı imar planı olmamakla birlikte, mevcut plan olarak kabul edilen plandaki inşaat alanının öneri plandan kısmen azaltılmış olduğu, inşaat alanına ilişkin temel itiraz noktasının alanın bir fonksiyonunun başka bir alana taşınmış olmasının oluşturduğu,
• Yapılaşma hakkının kullanımı için mevcut hollerin bulunduğu alanda Taban Alanı=12.000m2 olacak şekilde Y1 gösterimi ile, Celal Atik Spor Salonu’nun bulunduğu alanda da Taban Alanı=6.000m2 olacak şekilde Y2 gösterimi ile iki yapı alanı belirlendiği görülmüştür. (Yapılan hesaplamalar sonucunda verilen emsal değeri ile yaklaşık 21.022 m² emsal alanı ve buna ek %30’a kadar emsal harici inşaat alanı, Yeraltı Otoparkı hariç olmak üzere Tescilli ve Korunacak Yapıların mevcut inşaat alanı 19.032 m² olmak üzere alanda toplamda 47.367 m² inşaat alanı oluşacağı öngörülmüştür). (Planlı Alanlar İmar Yönetmeliğinin 5. maddesinde “22’nci maddeyle veya ilgili idarelerin imar yönetmelikleri ile getirilebilecek emsal harici tüm alanların toplamı; parselin toplam emsale esas alanının % 30’unu aşamaz” şeklinde belirtilen hüküm doğrultusunda alanda öngörülen emsal değeri ile 21.002 m² inşaat alanına ek %30’a kadar emsal harici inşaat alanı oluşabilecektir).
• Büyükşehir Belediyesi, ilave olarak Planlı Alanlar İmar Yönetmeliğinin 5. maddesinde izin verilen yer altı otoparkı gibi tamamen emsal dışı alan kullanımının olmayacağını tarafımıza sözlü olarak iletmiştir. Ancak, bu durum plan kararlarına dönüşmediği sürece bir iyi niyet beyanından öteye gidemeyecektir. Yöneticilerin değişmesi durumunda inşaat hakkının Planlı Alanlar İmar Yönetmeliğinde ifade edildiği şekilde uygulanmasının önünde bir engel bulunmamaktadır.
• Hollerin yerine yapılacak yapının da tanımlanan fonksiyon dışında bir fonksiyona çevrilmeyeceğinin plan notlarıyla belirtildiği bilgisi tarafımıza ifade edilmiş olsa da, geçmiş plan süreçleri ve toplantılarda ifade ettiğimiz şekliyle hangarların tamamen kaldırılıp yerine hiçbir yapı yapılmaması konusundaki talebimizin yeniden gözden geçirilmesinin önemli olduğunu düşünüyoruz.

Bununla birlikte alanda gerçekleşebilecek olan yapılaşma oranın, alanın taşıma kapasitesi ve belirlenen çağdaş “bilgi toplumu” vizyonu gereksinimi çerçevesinde gerekçelendirilerek belirlenmesi gerekmektedir. Yapılaşma oranının, yapılaşma gereksiniminin amacı ve ihtiyaç duyduğu büyüklük belirlenmeden saptandığı anlaşılmaktadır. Bu konuda gerekçeli bir açıklama yapılmasını istiyoruz.

SONUÇ

Yeni süreçte yaklaşık 16 ay süren ve 12 toplantı sonucu İBB Meclisine getirilen Kültürpark Koruma Amaçlı İmar Planına baktığımızda ekolojik yönden çok önemli kazanımlar sağlandığı yadsınamaz bir gerçektir.

Plan notlarının ekine yerleştirilen ekolojik raporlar ve plan notları Kültürpark’ın bundan sonraki gelişimi açısından önemli bir rehber ve bağlayıcı öğe olacaktır.

Bu plan üzerinde mevcut holler yerine yapılması düşünülen yapı dışında kurulumuzun pek çok talebi karşılık görmüştür.Ayrıca mevcut sert zeminler, otoparklar ile mevcut hollerden yeşil alana dönüşecek olan alan göz ardı edilemeyecek büyüklüktedir.

Sonuç olarak; Koruma Amaçlı İmar Planı sürecinde Kurulumuzca talep edilen birçok maddenin idare tarafından kabul edilmesi olumlu bir gelişme olmakla birlikte, özellikle yapılaşma koşullarına ilişkin başından beri dikkat çektiğimiz hususların yeniden gözden geçirilmesi konusundaki talebimizi yineliyoruz:

1. Kültürpark doğal, kültürel tarihi değerleri ile bir bütündür. Bu bütünün en büyük getirisi kamu yararıdır. Kültürparkın ekonomik değerinin bu anlamda bir önemi yoktur.

Ne yazık ki Kültürpark’ın C bölgesi Kamu Mülkiyetinden çıkarılmış 105 bin metrekarelik bir inşaat alanı ile Kültürpark üzerinde sermaye baskı oluşturulmuştur.

Yürürlükte bulunan Kültürpark planlarında yapılaşma kararı Fuar işlevi için öngörülmüştür. Aslında Fuar işlevi alandan çıkartıldığı için sit alanında yeni yapılaşmaya ihtiyaç kalmamıştır.

Türk Dil Kurumunda park “Bir yerleşme merkezinde halkın gezip hava alması için düzenlenmiş ağaçlı ve çiçekli bahçe” olarak tanımlanmaktadır. Aslanboğa’ya göre “Park kavramı içinde kentsel endüstriyel ekosistemleri yani kuru ,kirli, sıcak, hava ve gürültüyü yaratan yapılara, yollara, taşıt ve insan kalabalığına yer yoktur.”

2. Kentin ender yeşil alanlarından biri olan Kültürpark, emeğin yeniden üretilebileceği bir mekan olarak kalmalıdır. Gündelik yaşam örgütlenmesinde, sosyal adalet ve eşitliğin sağlandığı farklı gelir dengesine sahip tüm İzmir’lilerin kardeşçe bulunduğu bir alan olarak kullanılmalıdır.

Park ile ilişkimiz süreklilik arz etmelidir. Kültürpark yılın 12 ayı kentliye hizmet etmelidir.

3. Büyükşehir Belediyesinin önerisi, hangarların yerine zeminde 12.000 m2’lik bina (Y1 alanı) ve Celal Atik Spor Salonu yerine zeminde 6.000 m2 olabilecek yapılar (Y2 alanı) yapılmasıdır.

Bir yapının büyüklüğü ihtiyaç programına göre ortaya çıkar. Ne yazık ki Y1 ve Y2 olarak adlandırılan alanlardaki kullanımın ne olduğu net olarak tariflenmemiştir. Bu durumda bu alandaki yapılaşma gerekliliği ve miktarının belirlenmesi mümkün değildir.

1985 yılında Kültürpark içinde yapılaşma hızının artması üzerine Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yüksek Kurulu alanı doğal sit tanımı ile koruma altına almıştır. Belediye ise muhtemelen park içindeki yapılaşma inisiyatifini kaybedeceği korkusu nedeni ile sit kararına aynı yıl itirazlarda bulunmuştur. Özellikle 1987 yılında park içinde İslam Merkezi Kompleksi yapılmak istenmiş olması koruma altına alma düşüncesine neden karşı çıkıldığının da göstergesidir. Merkezin temelleri de atılmış ancak tepkiler üzerine ertelenmiştir.

Eğer yapılacak yapıların tarifleri netleştirilmez ise daha önceki uygulamaya benzer İslam Merkezi Kompleksi türü yapılar da Kültürpark içine yapılabilecektir.

Yapılarla ilgili kullanım kararının koruma kurulu onayı sonrasına bırakıldığı bilinmektedir. Ancak, kurulun yapılacak bina kompleksi sebebi ile oluşacak yoğunlukları bilmesi karar süreçlerinde önemli olacaktır.

Y2 Alanında yeniden inşa edilmesi düşünülen Celal Atik Spor Salonu’nun bunun yerine niteliksiz eklerinden arındırılarak korunması ve kamu kullanımının devamlılığının sağlanması gereklidir.

4. Kültürpark’ın bugünkü haline gelmesinde 1990 yılında açılan Kültürpark yarışması öncülük etmiştir. Şartnamesine göre alan A-B-C bölgelerine ayrılmıştır.

A bölgesinde E:0,05 olarak saptanmış, bu bölümdeki bazı binaların korunması yarışmacılardan istenmiş, diğer binaların korunmalarının teklifi (emsal içinde kalmak koşulu ile) yarışmacılara bırakılmıştır.

Yarışma sırasında dahi 0,05 emsal alanına dahil edilerek önerilen binalar bugün geldiğimiz noktada emsal alanının dışında tutulmaktadır. Bir nevi imar barışını andıran bu uygulama ile alandaki toplam emsalin 0,05 olduğunu söylemek imkansızdır.

Öneri planda tüm binalar dahil edilerek bir emsal çıkartılmalıdır, bu durumda hesaplanan emsal alanının 0,09’a yaklaştığı görülecektir.

Aşağıdaki tabloda yürürlükteki mevcut plan ve öneri plan arasındaki farklar ortaya konmaktadır.

Günümüzde Kültürpark’taki yapıların toplam inşaat alanı, yürürlükteki plandaki inşaat hakkını aşmış olarak, yer altı otoparkı hariç iken bile 70.000 m2’nin üzerindedir.

5. Büyükşehir Belediyesi daha önceki plan notlarında da yer aldığı gibi; alanda “Kültür-sanat-spor-eğlence-sosyal tesisler, yeşil alan, Enternasyonal Fuar sergileme alanlarının” yer almasına yönelik plan notu hükümlerini, öneri plana da aktarmıştır.

Bu notun yanında «Yeşil alan kullanımının yanı sıra kültür, sanat, spor, dinlence, eğlence, sosyal tesis, Enternasyonal Fuar sergileme alanı fonksiyonları yer alacaktır.» şeklinde plan notu eklenmiştir.

Üst ölçekli plan kararları doğrultusunda alan “Fuar, Panayır ve Festival Alanı”olarak tanımlanmıştır.

Bu tanımda “Park” sözü geçmemektedir. Fuar ise Gaziemir’e taşındığından bu alanda üst ölçekli planlarda tariflenecek tanımın “Kent Parkı” harici bir söylem olmamalıdır. Plan notundan ise Enternasyonal Fuar sergileme alanı fonksiyonları yer alacaktır sözü çıkartılıp Kent Parkı işlevine vurgu yapılmalıdır.

6. Kültürpark’ın yapı envanteri araştırmaları, alanda tescillenmesi gereken kültür varlığı niteliğinde yapı ve mimari öğelerin bulunduğunu ortaya koymuştur. İdare, söz konusu yapı ve öğelerin bir kısmı için tescil sürecini tamamlamış, ancak bir kısmını planda “korunacak yapı” kategorisinde değerlendirmiştir. “Korunacak Yapı” gösterimi, bir plan kararı olarak bağlayıcılık taşısa da yapı ve öğelerin ülkemiz ve kentimizin kültür envanteri olarak belgelenmesinin ve korunmasının bilimsel süreçlerle gerçekleşmesini sağlamakta yetersiz kalabilecektir.

Bu sebeple, korunacak yapı niteliğindeki yapılar için ivedilikle tescil sürecinin başlatılması gerekmektedir. Benzer bir süreç Kültürpark’ın heykel ve havuzları için de geçerlidir. Dönemlerinin kentsel sanat ve tasarım akımlarını yansıtan ve Kültürpark’ın kimliği açısından önemli bir unsur olan korunacak heykel ve havuz gibi mekânsal öğelerin de, plana işlenmesi ve tescilleri için gerekli işlemlerin gerçekleştirilmesi önem taşımaktadır.

Alana ilişkin farklı disiplinlerce yapılan çalışma ve raporlamaların, alan bütünlüğünü bozmayacak şekilde değerlendirilebilmesi amacıyla, mutlaka yerle/planla ilişkilendirilmesi gereklidir. Tüm farklı koruma katmanlarının (hassas yeşil alan, plastik öğeler vb) birlikte analiz edilebileceği bu çok katmanlı “değer haritası”, planın başarısını da kesinleştirecektir.

7. Doğal ve tarihi sit olan Kültürpark 1 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve ilgili Yönetmelikleri gereği hazırlanacak Koruma Amaçlı İmar Planı önerisi, İzmir Büyükşehir Belediye Meclisince karara bağlanması sonrasında, öncelikle İzmir 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunca değerlendirilecek ve uygun bulunması halinde onaylanmak üzere Çevre ve Şehircilik Bakanlığına iletilecektir.

İzmir Büyükşehir Belediyesine süreci odalarımız ile beraber yürüttüğü için ve elde edilen kazanımlar için teşekkür ederiz. Yapılan 11 toplantıda konuşamadığımız bu konuların da belediye meclisince değerlendirilmesini istediğimizi kamuoyunun bilgisine sunuyoruz.

Süreç bitmemiştir, devam edecektir. Bu nedenle Koruma Amaçlı Uygulama İmar Planı önerisinin burada bahsedilen konular ışığında değerlendirmesi için, belediye meclisi ve daha sonra da Koruma Kurulu ve Çevre Şehircilik Bakanlığında da gerekli girişimleri yapacağımızı kamuoyumuza aktarmak isteriz.

Çalışma Grubu Önerileri içintıklayınız.

KAYNAKLAR

1. KARPAT, G. (2009). İzmir Kültürpark ve fuar alanının tarihsel gelişim sürecinin araştırılması ve geleceğe yönelik tasarım programının oluşturulması (Doctoral dissertation, DEÜ Fen Bilimleri Enstitüsü).
2. Kapak fotoğrafı: www.izmir.bel.tr

EKLER

1. Kültürpark’ta bulunan yapı ve Binalar
2. Tescilli Yapılar
3. Korunacak Yapılar
4. Yıkılacak Yapılar
5. Yeniden yapılacak yapılar
6. Ekosistem Koruma Planı Paftası
7. Kültürpark KAUİP Önerisi
8. Belediyeye iletilen 39 maddelik TMMOB İKK Kültürpark Çalışma Grubu notları
9. Mimarlar Odası İzmir Şubesi tarafından hazırlanan alan hesapları detay tablosu